Δολομίτες, ένα ταξίδι στο γεωλογικό χρόνο

Οι Δολομίτες αποτελούν ένα βράχινο βιβλίο στην ιστορία του πλανήτη, ανοιχτό προς μελέτη. Ο καθένας που περιπλανιέται στα μονοπάτια τους γίνεται μάρτυρας του μακρινού παρελθόντος της γης καθώς έρχεται σε επαφή με τους γεωλογικούς επιζώντες των βουνών. Για να κατανοήσουμε πλήρως τη μαγεία αυτών των μοναδικών βουνών θα κάνουμε ένα ταξίδι πίσω στο χρόνο.

Croda da Lago: Οι απόκρημνες κορυφές διακόπτονται από ένα εντυπωσιακό πλατό

Το 2009 οι Δολομίτες εντάχθηκαν στη λίστα των παγκόσμιων μνημείων της Unesco για την αισθητική αξία των τοπίων τους, αλλά και για την επιστημονική σημασία τους στη γεωλογία. Γι αυτό το λόγο χωρίστηκαν από την Unesco σε εννέα τομείες ιδιαίτερης επιστημονικής αξίας.

χάρτης της Unesco με τους εννιά τομείς 

Κάνοντας μία περίληψη της ιστορίας, η αρχή γίνεται πριν από 270 εκ. χρόνια, που είναι και η ηλικία των παλαιότερων πετρωμάτων. Αρχαία ηφαίστεια θα φτιάξουν την πρώτη ύλη. Κατόπιν η θάλασσα θα γίνει ο κυρίαρχος της περιοχής για 210 εκ χρόνια. Σε αυτό το διάστημα η στάθμη της θα υποστεί αμέτρητες αυξομειώσεις, όπως ενώ και τα τα βάθη που γεμίζουν ιζήματα. Η στεριά θα αναδυθεί ξανά 65 εκ χρόνια  πριν με την επέλαση της Αφρικανικής πλάκας προς την Ευρώπη, δημιουργώντας την αλπική ορογένεση. Την τελευταία πινελιά στο τοπίο θα βάλει η διάβρωση σκαλίζοντας και διαμορφώνοντας το ανάγλυφο. Τέλος μία πλούσια χλωρίδα και πανίδα θα φιλοξενηθεί στο αρχιπέλαγος των Δολομιτών στο πέρασμα του χρόνου, για να μελετηθεί σήμερα με τη μορφή απολιθωμάτων.   

Οι γεωλογικοί περίοδοι:

Η δημιουργία ξεκινάει στον Παλαιοζωικό αιώνα, την περίοδο του Πέρμιου

Ας δούμε τα γεγονότα αναλυτικότερα:

276-266 εκ. χρόνια πριν - μέσα με τέλη Πέρμιου: Η γέννηση

Τα παλαιότερα πετρώματα των Δολομιτών που χρονολογούνται μέσα με τέλη Πέρμιου, μας υποδηλώνουν μία αρχαία οροσειρά η οποία φιλοξενούσε ένα εκρηκτικό δίκτυο ηφαιστείων. Ονομαζόταν Atesino volcanic complex και διαμόρφωσε δραστικά τους Δολομίτες στα πρώιμα χρόνια τους. Τεράστιες  ποσότητες ηφαιστειακού υλικού, μέσω μεγάλων ρηγμάτων στο υπόβαθρο, βγαίναν στην επιφάνεια  γεννώντας τα παλαιότερα πετρώματα των Δολομιτών. Στην σούπερ-ήπειρο Παγγαία οι Δολομίτες βρίσκονταν κοντά στον ισημερινό και βρέχονταν από την ανατολική μεριά τους από τα νερά το ωκεανού της Τηθύος. Στην πορεία του χρόνου η διάβρωση θα πιάσει δουλειά, δημιουργώντας εκτεταμένες πεδιάδες. Σε αυτές περιπλανήθηκε ο Herbivorous Pareiasauri, που ήτανε από τα πρώτα ερπετά φτάνοντας τα τρία μέτρα μήκος. Σύντομα ωστόσο θα εξαφανίζονταν από τον πλανήτη.

Η ενωμένη ήπειρος της Παγγαίας

266-251 εκ. χρόνια πριν- τέλη Πέρμιου: Η επικράτηση της θάλασσας

Αφού σταμάτησε η ηφαιστειακή δραστηριότητα, απόμειναν οι πεδιάδες με ποτάμια να γεμίζουν το έδαφος και την Τηθύς να επεκτείνεται. Μία υποβυθιζόμενη ακτογραμμή δημιουργήθηκε με λιμνοθάλασσες που συχνά γεμίζανε με γύψο και ασβεστόλιθο. Τα ποτάμια επίσης μετάφεραν υλικό από την οροσειρά των ηφαιστείων και στο πέρασμα του χρόνου η περιοχή άρχισε να βυθίζεται. Κατά συνέπεια η θάλασσα πήρε το μέρος της στεριάς. Μετά από διεργασίες λόγω του κλίματος υπήρχε παραγωγή ανθρακικών πετρωμάτων από τα οποία θα προερχόταν τα πετρώματα του ασβεστόλιθου και του δολομίτη. Παρακάτω μερικοί τύποι σαυρόποδων που ζούσαν εκείνη την εποχή.

πετρώματα εκείνης της εποχής

251 εκ. χρόνια πριν - Aπό το Πέρμιο στην Τριασική περίοδο: 

Η μεγαλύτερη και μαζικότερη εξαφάνιση

Εκείνη τη χρονική περίοδο οι Δολομίτες ήτανε ρηχή θάλασσα. Τότε κάποια μέρη του πλανήτη βίωσαν έντονα φαινόμενα με αποτέλεσμα να επηρεαστεί το βιολογικό ισοζύγιο του πλανήτη. Ήτανε μία περίοδο κρίσης για τους οργανισμούς, με αποτέλεσμα να εξαφανιστεί το 95% των θαλάσσιων ειδών και το 70% των χερσαίων ειδών σε διάστημα μερικών εκατοντάδων χιλιάδων ετών. Οι επιζήσαντες θα αποτελέσουν τους προγόνους των ειδών του σήμερα. Οι θεωρίες ποικίλουν για την αιτία. Μεταξύ αυτών και μία αύξηση της παγκόσμιας ηφαιστειακής δραστηριότητας, κυρίως στην περιοχή της Σιβηρίας που μόλυνε τον αέρα και άλλαξε το παγκόσμιο κλίμα μετατρέποντας τον πλανήτη σε αφιλόξενο μέρος. Σε ελάχιστα μέρη στον κόσμο το γεγονός αυτό έχει διασωθεί τόσο καλά. Μέσα στις στρώσεις των πετρωμάτων των Δολομιτών βρίσκονται η καταστροφή αλλά και η ανάκαμψη της ζωής που θα επέλθει την Τριασική περίοδο που ακολουθεί.

251-246 εκ. χρόνια πριν - Η πρώιμη Τριασική περίοδος: Μία ρηχή θάλασσα

Η θάλασσα συνέχιζε να επεκτείνεται και να υποχωρεί στην αρχαία πεδιάδα. Η ζωή άρχιζε σιγά σιγά να δημιουργείται και πάλι. Όταν η θάλασσα γινότανε πιο βαθιά υπήρχε χώρος για απόθεση ιζημάτων στον πυθμένα. Μέσα στη συσσώρευση υλικού υπάρχουν οι πρώτες αποδείξεις της ζωής. Όταν η θάλασσα δεν ήτανε βαθιά γέμιζε αποθέσεις άμμου και λάσπης. Παράλληλα κατά καιρούς υπήρχαν οι συνθήκες δημιουργίας ανθρακικών πετρωμάτων που θα γίνουν ασβεστόλιθοι και δολομίτες. Το επίπεδο της θάλασσας αυξομειώθηκε αρκετές φορές με την ακτογραμμή να μεταβάλλεται και αυτή.

υποενότητες της Τριασικής περιόδου

246-238 εκ. χρόνια πριν - middle Triassic, Anisian:  Ένα τροπικό αρχιπέλαγος γεννιέται

Επικρατεί έντονη τεκτονική δραστηριότητα και η υπέρ-ήπειρος Παγγαία αρχίζει να σπάει. Η περιοχή των Δολομιτών βυθίζεται και παράλληλα ο πυθμένας θρυμματίζεται. Υπήρχαν αυξομειώσεις του βάθους με βαθιά σημεία που διακόπτονταν από περιοχές που φτάνανε πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας σχηματίζοντας μικρά νησιά και κοραλλιογενείς υφάλους. Αυτό το αρχιπέλαγος έδωσε καταφύγιο σε μία ποικιλία θαλάσσιων οργανισμών όπως άλγη, κοράλια, σπόγγους και αχινούς. Επίσης μία πληθώρα ερπετών και ιγκουάνα (rhynchosaurs herbivores) ζούσαν στα νησάκια αφήνοντας τα ίχνη τους στην ιστορία της περιοχής. Εμφανίστηκαν και κάποιοι πρώιμοι δεινόσαυροι που στάθηκαν στα πίσω πόδια με αποτέλεσμα το μπροστά να ατροφήσουν. Ο Parasphingopus  θεωρείται ως ένας πρόγονος των δεινοσαύρων. Ακόμα μελέτες μας δείχνουν ότι πολλά από τα φυτά έχουν την προέλευση τους από τότε.

238-233 εκ. χρόνια πριν - τέλη Anisian αρχές Ladinian: Ποικιλόμορφο θαλάσσιο περιβάλλον

Η βύθιση συνεχίστηκε δημιουργώντας βαθιές θάλασσες. Παράλληλα σε αυτό το νέο περιβάλλον έχουμε έξαρση των θαλάσσιων οργανισμών, οι οποίοι προσπάθησαν να μείνουν κοντά στην περισσότερο φιλόξενη επιφάνεια της θάλασσας, κυρίως για τον ήλιο (το φως) και τη θερμοκρασία, παρά το βύθισμα του ωκεανού. Σαν αποτέλεσμα αυτού άρχισαν να χτίζονται ο ένας πάνω στον άλλο δημιουργώντας μεγάλα πάχη και επεκτείνοντας το ύψος των νησιών που υπήρχαν. Υπολογίζεται ότι τη δεδομένη περίοδο στο γεωλογικό χρόνο τα νησιά αυξάνονταν 1000 μέτρα για κάθε ένα εκατομμύριο χρόνια.  Οι ορεινοί όγκοι του Catinaccio, του Sciliar, του Latemar του Pale di San Martino και της Marmolada δεν είναι παρά τεράστιοι απολιθωμένοι κοραλλιογενείς ύφαλοι. Τα νησιά του αρχιπέλαγους σχημάτισαν απότομες υποθαλάσσιες ορθοπλαγιές ενώ στο εσωτερικό τους επικρατούσαν λασπωμένες λιμνοθάλασσες.

πετρώματα εκείνης της εποχής

τυπικό απολίθωμα της περιόδου

233-232 εκ. χρόνια πριν - τέλη Ladinian: Ηφαίστεια και κοραλλιογενής ύφαλοι

Η ειρήνη και η ησυχία του αρχιπελάγους διακόπτονται. Καινούρια ηφαιστειακή δραστηριότητα λαμβάνει χώρα στη ζώνη Predazzo-Monzoni. Στην αρχή υποθαλάσσια και κατόπιν και πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Λάβα ξεχύνεται από τα ενδότερα του φλοιού, δημιουργώντας νέα γη. Η λάβα αυτή πολλές φορές έχτιζε τις αποικίες των θαλάσσιων οργανισμών, όπως τα κοράλια, ή τις κατέστρεφε εντελώς. Έντονοι σεισμοί συμβαίνουν επίσης εξαιτίας των ηφαιστείων. Αυτές οι αναταράξεις βοήθησαν στην αύξηση της περιπλοκότητας της τροπικής δολομιτικής θάλασσας.

κοραλλιογενής ύφαλοι

232-228 εκ. χρόνια πριν - τέλη Ladinian-αρχές Carnian: Μία νέα γενιά κοραλλιογενών υφάλων

Η ηφαιστειακή δραστηριότητα κράτησε περίπου ένα εκατομμύριο χρόνια και όταν σταμάτησε όλες οι ηφαιστειακές οροσειρές άρχισαν να υποβάλλονται στη γνωστή διάβρωση που έχει την τάση να ισοπεδώνει. Κατά συνέπεια τα προϊόντα της διάβρωσης γέμισαν και πάλι τον πυθμένα του ωκεανού μειώνοντας το βάθος του. Με τη γαλήνη να επιστρέφει οι οργανισμοί επανήλθαν, συνεχίζοντας το χτίσιμο των νησιών. Ο αριθμός των κοραλλιών αυξάνεται και όλο και περισσότερο εξελιγμένα είδη κάνουνε την εμφάνισή τους. Περισσότερα από 1400 διαφορετικά είδη θαλάσσιων οργανισμών έχουνε βρεθεί! Παράλληλα οι περισσότεροι κοραλλιογενείς ύφαλοι επεκτείνονται πλευρικά, ενώ υποθαλάσσιες ολισθήσεις του πυθμένα επηρέασαν τις πλαγιές των νησιών και μεγάλες μάζες βράχου αποτέθηκαν στις βάσεις τους, μαζί με ίζημα που τα περιέβαλε.

Carnian περίοδος

228-217 εκ. χρόνια πριν - Τέλη Carnian περιόδου: Το θαλάσσιο περιβάλλον γεμίζει

Όσο η θάλασσα γέμιζε με ίζημα το βάθος της μίκραινε και με μία υποχώρηση που έλαβε χώρα νέα γη αναδύθηκε. Παράλληλα το κλίμα άλλαξε από υγρό σε ξηρό. Έχουμε την εμφάνιση νέων θαλάσσιων ειδών σε κοράλλια και σπόγγους, τα οποία ελάχιστες διαφορές έχουν με τα σημερινά. Εξαιτίας των εναλλαγών του κλίματος παρουσιάζεται έξαρση στη βιοποικιλότητα του φυτικού βασιλείου. Ακόμα σε αυτό το περιβάλλον κάνανε την εμφάνισή τους και οι πρώτοι δεινόσαυροι, αφήνοντας τα αποτυπώματά τους στη λάσπη (Megalodonts)

217-199 εκ. χρόνια πριν - Norian/Rhaetian περίοδος: Λασπωμένες λιμνοθάλασσες

Ολόκληρη η περιοχή των Δολομιτών έγινε μία απέραντη λασπωμένη πεδιάδα. Σε αυτό το διάστημα υπήρχε χώρος και χρόνος για την τεράστια συσσώρευση ιζημάτων στην απέραντη πεδιάδα. Επίσης μεγάλο μέρος της καλύφθηκε από άλγη και βακτήρια. Έπειτα από εκατομμύρια χρόνια η διαδικασία της συσσώρευσης ιζημάτων έδωσε αρκετά πυκνά στρώματα ιζήματος, με κάποια σημεία να έχουμε πάχος άνω των 1000 μέτρων.

Η γη όπως αυτή διαμορφώνεται στα τέλη τη Τριασικής περιόδου. Οι τελείες αναπαριστούν τους κοραλλιογενείς υφάλους

Κάπου εδώ κλείνει η Τριασική περίοδος που ξεκίνησε 251 εκ. χρόνια πριν, με τη μεγάλη εξαφάνιση των ειδών και φτάνει μέχρι τα 201 εκ. χρόνια πριν. Τη σκυτάλη παίρνει η Ιουρασική περίοδος, η οποία ξεκινάει 200 εκ. χρόνια μέχρι 145 εκ. χρόνια πριν:

199-145 εκ χρόνια - Ιουρασική περίοδος: Η υποβύθιση παράγει στενές στρώσεις ιζημάτων

Ο ωκεανός της Τηθύος μεγάλωσε και η Δολoμιτική περιοχή βυθίστηκε στην άβυσσο. Η περιοχή περιλαμβάνει δύο μεγάλα υποβιθυζόμενα πλατό- το Trento και το Friuli όπου εκεί η θάλασσα ήτανε πιο ρηχή. Τα δύο αυτά πλατό χωρίζονταν από δύο μεγάλα και στενά ρήγματα ωκεανού, τις λεκάνες του Belluno και Lombardy. Επίσης έχουμε και την παραγωγή κόκκινου ασβεστόλιθου από τους αμμωνίτες και τους βελεμνίτες. Εντός του ασβεστόλιθου έχουμε καφέ και μαύρο χρώμα από τα οξείδια σιδήρου και μαγγανίου.

Η γη κατά την Ιουρασική περίοδο

145-65 εκ χρόνια - H Cretaceous περίοδος: Η γη ξεκινάει να ανεβαίνει

Τα ιζήματα συνεχίζουν να γεμίζουν τον πυθμένα. Πολλά από αυτά προέρχονται και από την ίδια τη θάλασσα και τους οργανισμούς της. Έτσι μεγάλες ποσότητες από πλαγκτόν και θαλάσσιων οργανισμών όταν πέθαναν κατέληξαν και αυτά στον πυθμένα σχηματίζοντας ιζήματα βιολογικής προέλευσης. Περισσότερο υλικό προήλθε από την πλατφόρμα του Friuli. Κατά συνέπεια κάποια μέρη του βυθού γεμίσανε και ορισμένες νησίδες γης θα βγουν στην επιφάνεια μέσα από τα μεγάλα βάθη της θαλάσσιας αβύσσου. Αυτά είναι και τα πρώτα σημάδια ανάδυσης της Αλπικής ορογένεσης που θα ακολουθούσε. Οι πρόγονοι των Άλπεων θα εμφανιστούν εκεί που είναι σήμερα η Ελβετία και η Αυστρία. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της ένωσης των ηπείρων της Αφρικής και της Ευρώπης. Στο τέλος αυτής της περιόδου θα λάβει χώρα άλλη μία μαζική καταστροφή που θα επηρεάσει την περιοχή των Δολομιτών εξαφανίζοντας για πάντα τους δεινόσαυρους και τους αμμωνίτες από τη γη.

65-3 εκ χρόνια - Tertiary περίοδος: Η ανύψωση των Δολομιτών

Εκεί που η θάλασσα επικράτησε για περισσότερα από 200 εκ χρόνια ήρθε η ώρα για την επέλαση της στεριάς. Η ήπειρος της Αφρικής συνέχισε την πορεία της προς την ευρασιατική λιθοσφαιρική πλάκα συρρικνώνοντας τον ωκεανό της Τηθύος και πτυχώνοντας τα πετρώματα. Αυτό το γεγονός θα σημάνει και την δημιουργία των Άλπεων και κατ' επέκταση και των Δολομιτών. Η διαδικασία θα ψηλώνει όλο και περισσότερο την οροσειρά, η οποία θα φέρει στην επιφάνεια τεράστιες ποσότητες ιζημάτων που είχαν αποτεθεί στον πυθμένα της Τηθύος και στα ρήγματα εντός του. Οι δυνάμεις που προκαλούνταν από τη σύγκλιση της Αφρικής είχανε διάφορες κατευθύνσεις στην πάροδο του χρόνου προκαλώντας στα νεογέννητα βουνά παραμορφώσεις, πτυχώσεις και ρήγματα  κάθε τύπου. Το αρχείο ωστόσο που υπήρχε στα πετρώματα των Δολομιτών από το παρελθόν του Τριασικού ωκεανού της Τηθύος διασώθηκε και παρέμεινε μέσα σε αυτά. Γι' αυτό και οι Δολομίτες θεωρούνται ως ένα αρχιπέλαγος απολιθωμένων νησιών. Από την πρώτη της στιγμή εμφάνισης τους οι νέο-Άλπεις υποβλήθηκαν στη διαδικασία της διάβρωσης, η οποία σμίλεψε, σκάλισε και διαμόρφωσε το τοπίο τους. Τα τελευταία απομεινάρια της παλιάς θάλασσας βρίσκονται στα 2500 μέτρα υψόμετρο στο Col Bechei στην περιοχή Val di Fanes.

3 εκ χρόνια-σήμερα - Quatemary περίοδος: Η διαβρωτικές δυνάμεις αναλαμβάνουν δράση

Σε αυτή την περίοδο έχουμε και την εμφάνιση του ανθρώπινου είδους, που πλέον γίνεται μάρτυρας αυτής της ορογένεσης. Η διαρκής σύγκρουση Αφρικής και Ευρώπης συνεχίζεται ψηλώνοντας διαρκώς τις Άλπεις και τους Δολομίτες. Παράλληλα η διάβρωση συνεχίζει το έργο της με βοηθούς τη δράση του νερού, της βαρύτητας, της διαστολής και του πάγου, σμιλεύοντας το ανάγλυφο των Δολομιτών. Την περίοδο αυτή είχαμε και δραστικές αλλαγές στο κλίμα του πλανήτη. Συχνά οι Δολομίτες καλύφθηκαν από μία στρώση πάγου. Η τελευταία παγετωνική περίοδος 24.000 με 10.000 χρόνια πριν και η θερμή φάση που ακολούθησε από τα 10.000 χρόνια μέχρι σήμερα και κυρίως η υποχώρηση των παγετώνων άφησαν ολοφάνερα τα σημάδια τους και είχαν έντονη επίδραση στο τοπίο και το ανάγλυφο που βλέπουμε σήμερα στους Δολομίτες.

τυπικό ανάγλυφο Δολομιτών

ο παγετώνας της Marmolada

* Το παραπάνω κείμενο είναι προϊόν μετάφρασης από τη σελίδα της Unesco για του Δολομίτες: A voyage in time, από τη σελίδα Dolomite και από προσωπικές παρατηρήσεις του γράφοντα από επισκέψεις στα μέρη των Ιταλικών Άλπεων.